Anne Frank

De weken rond 4 en 5 mei vormen een goede aanleiding voor een kleine stortvloed aan oorlogsliteratuur. Nieuwe dagboeken van slachtoffers vinden hun weg naar het publiek. Biografieën over goede of foute mensen in de oorlog worden onder de aandacht gebracht. En vaste prik tijdens deze jaarlijkse publicaties, is de queeste naar het verraad van Anne Frank en haar familie uit het Achterhuis.
Dit jaar is het de eer aan publicist Koos Groen met zijn boek Een prooi wordt jager. Hierin beschrijft hij de geschiedenis van Ans van Dijk, de enige vrouw die na de oorlog de kogel kreeg wegens verraad. Naast verraadster was Van Dijk dus ook jodin. En lesbisch. Uitvoerig legt Groen uit hoe het zo gekomen is.
Joden die in de oorlog werden verraden, kregen van de SD de keuze: of op transport of in dienst treden van diezelfde SD. In dienst betekende dat je je leven kon behouden, in ieder geval tijdelijk. Daar stond tegenover dat je de bezetter van dienst was, door namen en rugnummers te geven van ondergedoken Joden en hun handlangers.
Ans van Dijk koos voor het laatste, en liet via die weg tientallen, zo niet honderden volksgenoten verdwijnen in de koude mist. Vanwege haar verraderlijke werk kreeg Van Dijk de kogel; ze ontving geen gratie. Voor gratie waren evenwel argumenten aan te voeren: ze was vrouw, waardoor ze sneller “recht” zou hebben op een humanere straf (wat heet? De politieke bestuurders van die tijd vonden dat mannen en vrouwen hetzelfde berecht moesten worden en dat van seksejustitie dus geen sprake mocht zijn).
Daarbij was ze Jodin en behalve dader dus ook slachtoffer: het feit dat ze haar mede-Joden verried, deed ze mogelijk om het leven van haarzelf en haar familie te sparen – hoewel ze haar halfbroer Maurice en zijn gezin ook gemakshalve heeft verraden.
Groen besteedt in zijn boek een korte bijlage aan het verraad van Anne Frank, waar Van Dijk mogelijk bij betrokken is geweest. Mogelijk, het zou eventueel kunnen. Maar terecht schrijft de publicist dat Van Dijk’s betrokkenheid bij het verraad van het Achterhuis niet bewezen kan worden. Sterker nog, de aanwijzingen dat zij niét betrokken is bij dit drama, zijn groter en overtuigender dan dat ze wél haar medewerking hieraan heeft verleend.
Enfin. Van het verraad van de familie Frank, de familie Pels en tandarts Pfeffer worden we in de decennia na de oorlog niet veel wijzer. Hoe verder de Holocaust achter ons ligt, hoe meer we moeten erkennen dat we van veel verraadzaken nooit de daders meer boven tafel krijgen. Wat ook geldt voor dit verraad van de Prinsengracht 263.
Wat kunnen we wél zeggen, naar aanleiding van Groen’s boek? Dat door zijn graaf- en spitwerk mensen als Ans van Dijk een naam en een gezicht hebben gekregen. We weten iets meer van haar leven, haar werk in de oorlog en de soms duivelse dilemma’s waar oorlogsslachtoffers mee te maken kregen: overleven of laten overleven.
Daders en slachtoffers krijgen door zo’n boek een naam en een gezicht. Laat dat de waarde zijn van Een prooi wordt jager. Over de betekenis van de daden, laat daarover de geschiedenis oordelen.

Mede naar aanleiding van: Koos Groen – Een prooi wordt jager, uitgeverij Just Publishers, eerste druk 2016