De kennis van nu: het Rode Kruis

Welke rol speelde het (Nederlandse) Rode Kruis in de Tweede Wereldoorlog? Met de kennis van nu is het gemakkelijk beoordelen. We hebben een veel completer beeld wat het beleid van de nazi’s was. En waar hiaten zaten van hulpverleners, zoals het Rode Kruis. Regina Grüter van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) deed de afgelopen jaren onderzoek naar de rol van de noodhulporganisatie.
Haar onderzoek bevestigt het beeld dat het hoofdbestuur van het Nederlandse Rode Kruis vrijwel niets heeft ondernomen om de Joodse burgers en gevangenen in de kampen te helpen. De uitkomsten heeft Grüter verwerkt in het boek Kwesties van leven en dood. Het Nederlandse Rode Kruis in de Tweede Wereldoorlog, dat woensdag in De Balie in Amsterdam wordt gepresenteerd aan het Rode Kruis.
Aan de vooravond van deze presentatie zendt de NOS maandagavond de documentaire Het Rode Kruis in de Tweede Wereldoorlog uit, waarin het onderzoek van NIOD-onderzoekster Regina Grüter centraal staat. Een pijnlijke geschiedenis dus.
Er was wel hulp, zeker. Daar waar wel hulp werd geboden aan burgers in kampen, betrof het particuliere initiatieven van Rode Kruis-vrijwilligers bij lokale afdelingen. Dankzij de inspanningen van Rode-Kruis-zuster Loes van Overeem verbeterden de leefomstandigheden in kamp Amersfoort. Een goed voorbeeld hiervan is bijvoorbeeld het boek Philips-meisje van Kamp Vught, haar levensverhaal van Sanne van Heijst.
Dat het Rode Kruis om de tuin werd geleid, dat weten we ook van het concentratiekamp Theresienstadt in Tsjechië. De Deense regering stond er op dat het Rode Kruis toegang kreeg tot de gevangenen. Eind 1943 kreeg het Rode Kruis toestemming om in 1944 de stad te bezoeken. Daarop richtten de nazi’s nepcafés en winkels op in het kamp, om het geheel de aanblik te geven van een normale woonplaats. Om de overbevolking voor het Rode Kruis verborgen te houden werden vele Joden naar Auschwitz gestuurd. Daardoor zaten de overgebleven gevangenen met niet meer dan drie mensen op een kamer. Het Rode Kruis was ‘tevreden’ over de opvang van Joden en rapporteerde dienovereenkomstig; men had zich compleet laten bedotten.
De list was zó succesvol, dat er een propagandafilm over Theresienstadt werd gemaakt: Theresienstadt: Ein Dokumentarfilm aus dem jüdischen Siedlungsgebiet. De film werd opgenomen gedurende 10 dagen, draaibegin was 1 september 1944. Charles Lewinsky schreef hierover het boek Terugkeer ongewenst.
Enfin. De oorlog ligt inmiddels een aantal decennia achter ons. Maar het blijft een indrukwekkende geschiedenis. Goed om hier genuanceerd op terug te kijken.