Perio

Willem Winters hâldt op mei syn útjouwerij Perio. By Hispel ferskynt Sjen, in mânske blomlêzing út syn wurk. Mar neam dit gjin ôfskied. “Ik bin fan doel om noch wol wat te skriuwen.”
In grut part fan de útjeften fan Perio leit op tafel, de tee en de sûkelarjekoeke passe der amper mear tusken. It binne soms boartlike miniatuerkes, soms earnstich eagjende wurken. Soms fan Willem Winters sels, mar ek wol fan oaren – mar wa is Beatrice Nuymann? Soms binne it echte boeken, soms prachtig foarmjûne kaartsjes foar it Fries Filmfestival – mei teksten fan Willem Winters. Of in lúsjefersdoaske mei foto’s fan terrasstuollen.

Samle keutels
Dada libbet yn de Beethovenstrjitte. Winters syn boartlike geast hearsket oer it hiele fûns, lykas it presize each fan syn frou, Anneke van Renssen – earder direkteur fan it Fries Filmfestival.
Sy docht de redaksje fan suver alle útjeften. Op ien nei: Ite & Skite, mei foto’s fan de samle keutels (fan in beskate perioade) fan Ids Willemsma. Van Renssen: “Dat haw ik wegere.” It kin ek te boartlik, te mâl.
Willem Winters is noch net útboarte, noch net útskreaun. Mar mei Perio hâldt er op. Syn sûnens wurket net mei. Hy hat al mear as tritich jier de sykte fan Parkinson, ‘hy hat sa’n bytsje it rekôr brutsen’, seit Van Renssen. Winters: “Dat rekôr hiene se om my wol hâlde mochten.”
Hy komt der amper mear út, op syn scootmobyl. It wurk oan de útjouwerij waard him wat tefolle. En tagelyk is der Sjen , útjûn net by Perio mar by Hispel: in mânske blomlêzing fan syn wurk, yn it Nederlânsk mar mear noch yn it Frysk, foar in grut ferskaat oan publikaasjes. Fan earnstige stikken út syn tiid as sosjolooch oant boartlike observaasjes. Mar dat moatte wy no ek wer net sjen as ôfsluting. “Ik bin fan doel om noch wol wat te skriuwen,” seit er.

Medikaasje en fearkrêft
De lêste pear moannen wiene tige deprimearjend, seit er, en dat komt dochs wol troch dy nare sykte dy’t him al desennia pleaget. “Bist mar in pear oerkes deis by steat om nei te tinken oer de dingen,” seit er. “Ek al binne der ideeën genôch.” Mar it giet al wer wat better. It heart by Parkinson, “de stimming giet fan it iene yn it oare.” Medikaasje spilet ek in rol, “mar it is ek dyn fearkrêft”, seit Van Renssen. “Dat ferbaast my alle kearen wer.” Mar ja, better wurdt it net.
It beslút om te stopjen mei syn útjouwerij wie wol efkes in konfrontearjend momint yn de tiid. “Ik ha der wol in heal jier mei omrûn.” Aldergeloks is syn beslút net de ein fan Perio. Hans van der Heijde, ûnder oaren resinsint fan dizze krante, nimt de saak oer. Soe dy wol de goede, dadaïstyske geast hawwe? Winters pakt in plestik sparpotsje, made in China, mei in fisk dy’t leven makket ast der in munt yn goaist. “Dy ha ’k fan him krigen. Dat ja, ik leau wol dat hy der gefoel foar hat.”

Blokmies
Anneke van Renssen docht wol mear foar Perio as allinne mar de boel neisjen. Nim no Petgat, mei teksten fan har en foto’s fan Willem Winters. Dat komt, se ha al in pear kear mei syn beiden yn it ferneamde Skriuwersarkje fan Rink van der Velde sitten, by De Veenhoop, soms sels twa moanne efterinoar. Ek Papierfiskjes lêze net, fan Winters sels, is dêr ûntstien. “It is dêr prachtich,” seit Van Renssen, “ik bin dêr dwaande mei it temmen fan de blokmies.” As dat gjin boek opsmyt!
Winters syn favorite boek is it lêste dat er útjûn hat. “Mar it hie ek hast it earste wêze kinnen. Ik ha der jierren mei dwaande west. Ek mei de sinten.” It giet om in nije, troch Willem Winters sels skreaune fersy fan Bokke Heidehipper, in echt Fryske strip fan Frits Klein (ek de tekener dy’t de wrâld ús Gurbe joech) en Geart Jonkman. It orizjineel ferskynde fan de lette jierren fjirtich ôf.
Winters liet Alexander Russchen en Richard Bos de tekeningen meitsje foar Bokke Heidehipper en syn doarpsgenoaten tsjin Gloeilampe Anton en helle dizze held út de njoggentjinde iuw nei foaren, nei de tiid dat Philips Drachten grut makke. Dat der sit in aardich stikje sosjale krityk yn. En de efterkant is in parody op Lucky Luke. “Ik sei tsjin de foarmjouwer: ‘dat mei om my wol wat reader’.”
Winters, berne yn 1946 op It Hearrenfean, wit noch goed dat er de oarspronklike strip krige – lykas alle bern dy’t meidiene oan in reedryd-wedstriid. “Dat it is ek nostalgy.”
Noch in apart projekt: in boekje, gearstald út de begjin- en einsinnen fan ‘damesromans’. It waard noch sponsore ek, troch de útjouwer fan de Bouquetreeks. “Dy minsken wisten net wêr’t se oan begûnen,” seit Van Renssen. “Se wiene ek op de presintaasje. Dat waard ien grutte binde, wy ha ús dealake.”

Banale saken ta keunst makke
Soks is suver in foarbyld fan in readymade, fan in objet trouvé. Banale saken ta keunst makke troch se as keunst te presintearjen. Oftewol: dada. Noch sa’n foarbyld: de Verzamelde gedichten fan Bob van Daalen, fan de houtwinkel oan it Noordvliet yn Ljouwert, bekend fan syn rymjende slogans. ‘Hout van Bob is top’, dat wurk. Skriuwer Kees ’t Hart wie ek anneks mei dizze prachtich útjûne sammelbondel. “Dêr wiene guon minsken ferskriklik lulk om,” gnysket Winters. “Sa’n djoere útjefte foar sokke ûnnoazele gedichten.”
It hûs fan Willem Winters en Anneke van Renssen stiet fol mei ‘sammelwurk’: boeken, snieballen, mar ek: kamera’s. In protte âlde kringen, soms sels fan healwei de njoggentjinde iuw: de bertetiid fan de fotografy.
Dat passet goed by Sjen, de titel fan dy blomlêzing. “It giet om it brûken fan de sintugen,” seit Winters, “mar ik wol dêr tsjinoerstelle dat it gefaarlik wêze kin om allinne op dyn sintugen te fertrouwen. Want dy kinne dy misliede.” Hy lit twa banaanfoarmige kartontsjes sjen en leit se neist inoar. Watfoar is de grutste? De loftse fansels, sis ik. Dan draait er se om, en wer is dy oan de lofterkant de grutste. Se binne fansels eksakt like grut. “Sa ferrifelje dyn sintugen dy.”
Minsken hawwe in ‘bline flek’ yn it each: dêr sjogge se dan krekt neat. “Mar de harsens binne sa tûk, dy folje dat oan.” Mar soms slagget dat net krekt, en dan wurdt it krekt spannend. Of gefaarlik, as it giet om in frachtweinsjauffeur en in fytser bygelyks.

Sjen is subjektyf
‘Sjen’ is dus subjektyf. Mei dy kamera’s is it ek sa. Fotografy hjit objektyf te wêzen, mar yntusken. Eins kinst sokke dingen like min fertrouwe as jins eigen sintugen. Winters hâldt derfan, de fertekene bylden dy’t sokke âld ‘bokskamera’s’ meitsje.
“Us pake hie sa’n goedkeap dinkje yn de jierren fyftich, dy makke in foto fan my as jonkje mei in knyn. It is krekt of smyt ik it bist fuort. Alles watst mei dy kamera fotografearje woest, stie in hiel ein fuort, sa like it. Us mem makke dan ek foto’s fan ús heit, op fakânsje. Hy dekorearre dan it lânskip.”
Sokke dingen. De werklikheid in loer draaie, dat stribbet er nei. Dus skreau er sels sa’n ‘damesroman’ ûnder it pseudonym Beatrice Nuymann (dy namme dûkt faker op yn it Perio-fûns), of stelt er in foto-album gear fan foto’s dy’t er by tafal fûn op rommelmerken en sa. En dêr dan in ferhaal by skriuwe.

Marten Winters
Oer famylje sprutsen: op tafel leit ek in boekje fan Marten Winters. Net de soan fan Winters en Van Renssen en sels keunstner, mar syn pake, Winters syn heit. Dy skreau jierren nei de oarloch foar syn soan syn herinneringen op oan syn jierren als twangarbeider yn Dútslân, en wer jierren letter kaam dat út by Perio. In readymade, in stikje werklikheid dat amper filtere is.
“It is hiel moai skreaun,” seit Winters, “op in hiel drûge manier. Ofstanlik, nee, dat ek wer net. Mar nee, hy wie noait mear entûsjast te meitsjen. Ik tink dat er tefolle meimakke hat.”
Willem Winters krige net al te folle kultuer mei, dat doe’t er yn de kunde kaam mei moderne keunst en dan benammen dada, wie dat wol efkes wat. Mei ûnder oaren Thom Mercuur gie er yn de jierren sechtich nei de Dokumenta yn Kassel, de ferneamde tentoanstelling.

It blikje stront
It blikje stront fan Piero Manzoni, in lette folgeling fan dada (want hy libbe fan 1933 oant 1963), die by him wol in doar iepen. Dy blikjes (der binne der 90) dy’t mei-inoar it wurk Merda d’Artista foarmje, dy doart nimmen iepen te meitsjen. Dat nimmen wit oft der no ek stront yn sit, oars as by de keutels fan Ids Willemsma. Dat, dy blik op de werklikheid, dêr mei Willem Winters wol oer. Se wurde soms ferkocht foar sa’n 100.000 euro, mar dêr giet it no net om.
Keunst, woe Manzoni mar sizze, wat is dat eins? Willem Winters soe net sûnder kinne. “Ek al bist allinnich, dan spylje dyn tinzen oer de keunst dy’tst sjoen hast noch mei. De bylden, de relaasjes tusken dingen. It giet gewoan troch.”

Willem Winters: Sjen. Utjouwerij Hispel, 248 siden, 20 euro

Bron: Leeuwarder Courant