Srebrenica in boeken

Het ministerie van Defensie hangt vanaf vandaag elk jaar de vlag halfstok. Niet alleen met 4 mei, de Nationale Dodenherdenking, maar ook elke 11e juli. Deze dag staat in het teken van de val van Srebrenica, de Bosnische moslimenclave in voormalig Joegoslavië. Nederlandse militairen, in dienst van de Verenigde Naties, moesten de moslims beschermen tegen Servische militairen. De bescherming liep uit op een fiasco; ruim achtduizend (!) mannen en jongens werden vermoord – onder toeziend oog van de machteloze Nederlandse blauwhelmen.
Van deze bizarre geschiedenis heb ik twee boeken in de kast staan. Het ene exemplaar is Exit, van schrijfster Baukje Lieman. Ik ontmoette haar een paar jaar geleden, toen ik haar interviewde voor de Heerenveense Courant. Het interview ging over haar kroeg/bar, maar ze vertelde me onder andere dat ze in Joegoslavië had gewoond en gewerkt. Ze was daar getrouwd met een Joegoslaaf (“Had ik nooit moeten doen.”) in de tijd van net voor de burgeroorlog. In de tijd van dictator Tito. Hoewel dit een wrede dictator is geweest, was het land onder zijn leiding toch een eenheid. Veel Joegoslaven denken met enige tevredenheid, blijheid terug aan die tijd. Totdat hij stierf en de burgeroorlog uitbrak.
Terug in Nederland ontmoette Lieman de gevluchte Ibro Mensuri. Lieman besloot het verhaal van Mensuri op te schrijven en uit te geven. En dat boekje heb ik gelezen. Wat Mensuri heeft meegemaakt, is onvoorstelbaar. Het verhaal doet je denken aan wat ‘wij’ hebben meegemaakt tijdens de Tweede Wereldoorlog: mensen die behandeld worden als nog minder dan vee, enkel vanwege hun etnische over religieuze achtergrond.
Oude mensen, kinderen, zwangere vrouwen, sterke mannen, zwakke mensen, alles en iedereen wordt op transport gesteld. In oude veewagens naar concentratiekampen, waar ze nauwelijks te eten krijgen. Wat ze krijgen, is nauwelijks eten te noemen. Een hap droog brood en lauw water met erwten.
Dit eten krijgen ze ’s avonds, als ze in twee lange rijen moeten komen opdraven. Verder krijgen de ‘gasten’ geen eten. De hele dag dus hongeren, en binnen een paar minuten het hoofdgerecht naar binnen proppen. Dan hebben we het nog niet eens gehad over de verkrachtingen, vernederingen en moorden die gepleegd worden ‘voor de lol’. Het is een bijzonder boek voor eenieder die wil weten wat er in Oost-Europa is gebeurd, zo’n 45 jaar nadat de wereld had gezworen: “Dit nóóit weer!”
Het andere boek is het oorlogsdagboek van Piet Hein Both, onder redactie van Herman Veenhof. Deze laatste is redacteur buitenland voor het Nederlands Dagblad en schreef onder meer uitstekende biografieën over Elly & Rikkert Zuiderveld (Vrije Vogels) en Pieter Jongeling (Zonder Twijfel).
Adjudant Both werkte tijdens de val van Srebrenica bij het zogenaamde Bevoorradingspeleton. Aan hem de taak om dagelijks 400 mannen en vrouwen van eten en drinken te voorzien, terwijl maar één van de vijftien bedoelde VN-konvooien aankomt op locatie. De ‘open gevangenis’ van Potočari (een plaats in de gemeente Srebrenica) vormde een eiland in een zee van geweld. Totdat in juli 1995 de Bosnische Serviërs de enclave, de stad en ook Dutchbat overrompelden. De twee dagen noodtoestand en de deportatie van tienduizenden vormden de dramatische ontknoping. Terecht wordt dit oorlogsdagboek ‘Srebrenica’ van Both een relaas van spanning, dreiging en geweld, maar vooral: onmacht genoemd.
Srebrenica in boeken. Onmacht in boeken. Srebrenica in onmacht. Onmacht in Srebrenica.